Rozpoznawanie ukrytych symboli obrazów to sztuka wymagająca spostrzegawczości, wrażliwości i wiedzy z wielu różnych obszarów, często niezwiązanych w oczywisty sposób z badaniami nad historią sztuki.
O tym, że warto być dociekliwym, przekonałam się oglądając skrzydło poliptyku z przedstawieniem Spotkania przy Złotej Bramie Mistrza Wrocławskiego Świętej Rodziny eksponowanego w galerii „Sztuka śląska XIV–XVI wieku”.
Niepozorne skrzydło poliptyku datowane na lata 90. XV w. ukazuje moment ponownego zejścia się rodziców Marii – Świętego Joachima i Świętej Anny. Historia oparta na Złotej Legendzie Jakuba de Voragine stała się bardzo popularnym motywem w ikonografii średniowiecznej. Ich spotkanie jest symbolicznym momentem niepokalanego poczęcia Marii. Anna i Joachim bardzo długo pozostawali bez potomstwa. Joachim został wygnany ze świątyni, w której chciał złożyć ofiarę w intencji płodności, i pościł wśród pasterzy przez 40 dni, podczas gdy Anna modliła się o potomstwo.
Spotkanie przy Złotej Bramie to moment niezwykle intymny skoncentrowany w uścisku dłoni, czułym objęciu i skierowanych ku sobie spojrzeniach. To scena radosna i dynamiczna, podkreślona ruchem i nawarstwieniem szat w żywych barwach. Towarzyszy jej niepozorny żółty kwiat o ciemnozielonych liściach, umiejscowiony w prawym dolnym narożniku skrzydła poliptyku.
W średniowiecznych przedstawieniach nie ma przypadkowości. Pełne są symboli i ukrytych znaczeń. Moją uwagę przykuła ta pojedyncza, niewielka roślina. Bez wątpienia jest to kwiat polny. Podłużne liście i łodyga i osadzony na niej mały kwiat z krągłymi, żółtymi płatkami przypomina zawilca żółtego (Anemone ranunculoides) pospolicie występującego w Europie. Jest to jedna z najwcześniej kwitnących wiosennych bylin.
Rośliny stanowią ważną grupę symboliczną nie tylko w sztuce chrześcijańskiej, co ma swoje uzasadnienie także w tekstach biblijnych, w których wymieniane są konkretne gatunki. Wartości symboliczne przypisywano poszczególnym kwiatom głównie na podstawie ich właściwości oraz kolorów. Anemony także mają swoje miejsce wśród kwiatów biblijnych. Zawilce z płatkami białymi z czerwonymi końcówkami były umieszczane w scenach ukrzyżowania, symbolizując ofiarę Chrystusa, natomiast żółte pojawiały się w przedstawieniach radosnych jako znak nadziei, tak jak w przypadku omawianego tu skrzydła poliptyku. Radość ponownego spotkania Joachima i Anny podkreślają kwiaty, symbol nadziei i szczęścia. Warto też zwrócić uwagę, że słowo to pochodzi od greckiego słowa określającego wiatr, który kojarzono z duszą otwartą na tchnienie Ducha Świętego.
Obraz z epitafium Jakuba Paulewskiego z przedstawieniem Pożegnania Chrystusa z Marią, ok. 1515
Odczytywanie symbolicznych znaczeń kwiatów, czy też roślin w ogóle, wymaga uwagi i cierpliwych poszukiwań. Nie zawsze rozpoznanie gatunku jest sprawą łatwą i oczywistą, jak w przypadku konwalii na obrazie z epitafium Jakuba Paulewskiego z przedstawieniem Pożegnania Chrystusa z Marią, która symbolizuje zbawienie oraz czystą miłość. Większość przypomina pospolite kwiaty polne, a ich prawidłowe rozpoznanie wymaga szczegółowych studiów
Czy roślina na skrzydle poliptyku została właściwie zinterpretowana jako anemon, zawilec żółty? Mam nadzieję, że tak. Jest to zachęta do dalszych poszukiwań przedstawień roślin na innych obrazach w naszych muzealnych galeriach, oznaczania gatunków na podstawie opracowań botanicznych, a także odczytywania ukrytej symboliki na podstawie źródeł pisanych.
Katarzyna Kowalska, Dział Marketingu MNWr
7 czerwca 2023
Zapraszamy do lektury innych tekstów z cyklu „Intrygujące!” ➸